تحلیل مبانی تفسیر علمی در اندیشه خاورشناسان مثبت‌نگر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه قرآن و علم، مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث، جامعه المصطفی ص العالمیه، قم: ایران

چکیده

تفسیر علمی ازجمله روش‌های تفسیری است که در دوران معاصر موردتوجه پژوهشگران قرآنی قرار گرفته است. تحلیل و بررسی مبانی این روش تفسیری از آنجا بایسته است که بسیاری از داوری‌ها درباره روش تفسیر علمی، بر اساس قضاوت درباره مبانی مورداعتقاد و عمل باورمندان به تفسیر علمی صورت می‌گیرد. پذیرش یا عدم پذیرش این مبانی مفسر را عامل اشتیاق یا رویگردانی از این شیوه تفسیری خواهد گشت. اندیشه‌ورزان خاورشناس ازجمله افرادی هستند که به داوری مبانی تفسیر علمی پرداخته‌اند. دسته‌ای به خطای این مبانی رأی داده و به نقض و انکار آن پرداخته‌اند. دسته‌ای دیگر به صحت آن مبانی و پذیرش تفسیر علمی قرآن حکم کرده. مطالعه و تحلیل دیدگاه‌های مستشرقان نشان می‌دهد دسته دوم که در این مقاله با عنوان خاورشناسان مثبت‌نگر نامبردار شده‌اند، با پذیرش ابتنای احکام قرآنی بر مصالح و مفاسد واقعی و امکان آزمون تجربی برخی از معارف علمی قرآن، به نفی هرگونه تعارض قرآن و علم، معتقدند. آنان بهره‌گیری از معارف علمی قرآن را ضرورتی غیرقابل‌تردید تلقی کرده و در این راستا، یافته‌ها در دانش بشری را قرینه‌ای برای فهم بهتر قرآن کریم معرفی می‌کنند. این گروه، تمدن علمی و فرهنگی اسلامی گذشته را مدیون معارف قرآنی دانسته و بر پاسخگویی قرآن به نیازهای انسان معاصر و آینده تأکید می‌ورزند. توجه به اعجاز علمی قرآن به‌مثابه یکی دیگر از مبانی تفسیر علمی، انسان برای این گروه از مستشرقان چشمگیر بوده که باعث استبصار برخی از آنان گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of the Scientific Foundations in Positive Orientalists’ Thought 

نویسنده [English]

  • Seyyed Esa Mostarhami
Faculty Member of Quran and Science Department, Higher Education Complex of Quran and Hadith, Al-Mustafa International University, Qom: Iran
چکیده [English]

Scientific interpretation of Quran is one of the interpretive methods that has gained attention from Quranic researchers in the contemporary era. Analyzing and examining the foundations of this interpretive approach is necessary because many criticisms of the scientific interpretation method are based on judgments about the beliefs and practices of believers in scientific interpretation. Acceptance or rejection of these foundations will determine the interpreter’s enthusiasm or aversion to this interpretive method. Orientalist thinkers are among those who have engaged in evaluating the foundations of scientific interpretation. Some have criticized and denied these foundations, while others have deemed them valid and accepted scientific interpretation of the Quran. Studying and analyzing the perspectives of Orientalist scholars indicates that the second group, referred to in this article as positive Orientalists, believe in the conformity of Quranic teachings with actual benefits and harms and the possibility of empirically testing some scientific knowledge in the Quran, thereby negating any conflict between the Quran and science. They consider the utilization of scientific knowledge in the Quran as an undeniable necessity and present scientific findings as a means to better understand the Holy Quran. This group attributes the past Islamic scientific and cultural civilization to Quranic teachings and emphasizes the Quran’s responsiveness to the needs of contemporary and future humans. Another key foundation of scientific interpretation for this group is the consideration of the scientific miracles of the Quran, which has been remarkable for some Orientalists and has led to their insight.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Interpretive Foundations
  • Scientific Interpretation
  • Quranic Studies and Sciences
  • Relationship between the Quran and Science
  • Positive Orientalists
  1. قرآن کریم، ترجمه گروهی زیرنظر محمدعلی رضایی‌اصفهانی، قم: دارالذکر، چاپ دوم، 1384 ش.
  2. ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، دارالکتب اسلامیه، بیروت: الطبعة الثالثه، 1420 ق.
  3. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارصادر، بیروت: الطبعة الثالثه، 1414 ق.
  4. ابوحجر، احمد عمر، التفسیر العلمی للقران فی المیزان، دارقتیبه، دمشق: 1411 ق.
  5. اسکندرلو، محمدجواد، مستشرقان و تاریخگذاری قرآن، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم: چاپ دوم، ۱۳۸۷ ش.
  6. امین، احمد، راه تکامل، ترجمه: بهشتی، امامی و لاری، دارالکتب اسلامیه، قم: بی‌تا.
  7. باربور، ایان، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، نشر دانشگاهی، تهران،1362 ش.
  8. بوآزار، مارسل، اسلام و جهان امروز، ترجمه: مسعود محمدی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران: 1369 ش.
  9. بوکای، موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه: ذبیح‌اللَّه دبیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران: چاپ دوم، 1364 ش.
  10. پترسون، مایکل، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه: احمد نراقی، طرح نو، تهران: 1377 ش.
  11. تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، الشریف الرضی،قم: ‌ 1409 ق.
  12. حرّ عاملی، محمد بن حسن بن علی، وسائل الشیعه، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم: ۱۴۰۹ق.
  13. حکمت‌نیا، محمود، مبانی مالکیت فکری، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران: 1386 ش.
  14. حمدی زقزوق، محمود، الاستشراق والخلفیه الفکریه، دارالمنار، قاهره: 1409 ق.
  15. الحمید، عبدالکریم بن صالح، الفرقان فی بیان اعجاز القرآن، مکتبه ملک فهد،ریاض: 1423 ق.
  16. خداپرستی، فرج‌الله، فرهنگ معارف (انگلیسی _ فارسی)، نشر فرهنگ معاصر، تهران: 1385 ش.
  17. الخولی، امین، مناهج التجدید فی النحو و البلاغه و التفسیر و الادب، دارالمعرفه،بیروت: 1961 م.
  18. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، انتشارات دانشگاه، تهران: 1377 ش.
  19. دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه: احمد آرام، نشر اقبال، تهران: ۱۳۳۷ ش.
  20. ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، دارالکتب الحدیثه، بیروت: چاپ دوم، 1396 ق.
  21. راغب‌اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ذوی القربی، قم: چاپ پنجم، 1426 ق.
  22. رضایی‌اصفهانی، محمد علی، منطق تفسیر قرآن 1، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم: 1382 ش.
  23. رضایی‌اصفهانی، محمدعلی، تعامل قرآن و علوم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم: 1392 ش.
  24. رضوان، عمربن‌ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم، دارالطیبه، ریاض: 1992 م.
  25. زمانی، محمدحسن، شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی غربیان، بوستان کتاب، قم: ۱۳۸۵ ش.
  26. زمانی، محمدحسن، غلامی، عبدالله؛ کاظمی، سیدنسیم‌عباس، مستشرقان هدایت‌یافته، مجله قرآن پژوهی خاورشناسان، شماره 16، بهار و تابستان 1393 ش.
  27. سروش، عبدالکریم، بسط تجربهٔ نبوی، مؤسسه فرهنگی صراط، تهران: چاپ سوم، 1379 ش.
  28. شاکر، محمدکاظم، مبانی و روش‌های تفسیری، جامعه المصطفی، قم: چاپ دوم، 1389 ش.
  29. ش‍وق‍ی، اب‍وخ‍ل‍ی‍ل، اس‍لام در زن‍دان ات‍ه‍ام، ت‍رج‍م‍ه ح‍س‍ن اک‍ب‍ری م‍رزن‍اک، بعثت، تهران: 1385 ش.
  30. صدوق، محمد بن علی بن‌بابویه، علل الشرایع، اعلمی، بیروت: 1408 ق.
  31. صدوق، محمد بن علی بن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، بیروت: دارالتعارف، 1411 ق.
  32. صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، نشر مجید، تهران: 1384 ش.
  33. صفا، مجذوب، دین پنجگام، نشر جوان، تهران: 1350 ش.
  34. عبداللهی‌خوروش، حسین، فرهنگ اسلام‌شناسان خارجی، نشر موسسه مطبوعاتی مطهر، اصفهان: 1362 ش.
  35. عطایی‌اصفهانی، محمدعلی، اعترافات خدمات اسلام به اروپا، کتابسرای مهدی، قم: 1384 ش.
  36. عقیقی‌بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، دفتر نشر نوید اسلام، قم: 1387 ق.
  37. عقیقی، نجیب، المستشرقون، دار المعارف، قاهره: چاپ چهارم، بی‌تا.
  38. علی‌الصغیر، محمدحسین، المستشرقون و الدّراساتُ القرآنیه، دارالمؤرخ العربی،بیروت: 1420 ق.
  39. علیقلی، محمدمهدی، قرآن از دیدگاه یکصد و چهارده دانشمند جهان، سینا، تهران: چاپ دوم، 1375 ش.
  40. فراستخواه، مقصود، دی‍ن در چ‍ال‍ش م‍ی‍ان اع‍ت‍ق‍اد و ان‍ت‍ق‍اد، نشر نی، تهران: ۱۳۷۴ ش.
  41. فؤاد، عبد المنعم، من افتراءات المستشرقین علی الأصول العقدیه فی الإسلام عرض ونقد، مکتبه العبیکان، السعودیه: 1422 ق.
  42. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، داراحیاء التراث العربی، بیروت: 1412 ق.
  43. کیث. آل. مور، تی. وی. ان پرساود، جنین‌شناسی کاربردی انسان، ترجمه: علیرضا فاضل، مشهد: دانشگاه علوم پزشکی، 1383 ش.
  44. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دفتر نشر فرهنگ اهل‌البیت، قم: 1361 ش.
  45. گلشنی، مهدی، آیا علم می‌تواند دین را نادیده بگیرد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مترجم: بتول نجفی، تهران: 1387 ش.
  46. لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، مترجم: محمدتقی فخرداعی‌گیلانی، افراسیاب،تهران: 1378 ش.
  47. محتسب، عبدالسلام عبدالمجید، اتجاهات التفسیر فی العصر الراهن، النهضه الاسلامیه، اردن: 1402 ق.
  48. مردانی، خیرالله، اعتراف دانشمندان بزرگ جهان، آیین جعفری، تهران: 1402 ق.
  49. مسترحمی، سیدعیسی، اعجاز نجومی قرآن، مجله قرآن و علم، سال چهارم، شماره 7، پاییز و زمستان 1389 ش.
  50. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مرکز الکتاب للترجمه و النشر، قم: 1402 ق.
  51. مظفر، محمدحسن، دلائل الصدق لنهج الحق، آل‌البیت، قم: ۱۴۲۲ ق.
  52. معدی، حسینی الحسینی، من مشاهیر العالم الذین اسلموا، دمشق دار الکتب العربی، قاهره: 2006 م،
  53. معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، الجامعه الاسلامیه للعلوم الاسلامیه، قم: 1378 ش.
  54. معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیر کبیر، تهران: چاپ هجدهم، 1380 ش.
  55. مک کواری، جان، تفکر دینی در قرن بیستم، ترجمه: بهزاد سالکی، امیرکبیر، تهران: 1378 ش.
  56. مونتگمری وات، ویلیام، برخورد آراء مسلمان و مسیحیان، ترجمه: محمدحسین آریا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران: 1373 ش.
  57. نیک‌بین، نصرالله، اسلام از دیدگاه دانشمندان غرب، نشر دفتر مذهبی، تهران: بی‌تا.
  58. والگیری، لرا والسیا، پیشرفت سریع اسلام، مترجم: غلامرضا سعیدی، درالکتب الاسلامیه، تهران: 1360 ش.
  59. وجدانی، حسین، نظریات دانشمندان جهان درباره قرآن و محمدa، عطایی، تهران: 1362ش.
  60. وزان، عدنان محمد عبدالعزیز، الاستشراق والمستشرقون وجهه نظر، دار ثقیف للنشر والتالیف، السعودیه: 1404 ق.
  61. Abenethy, G.L. and Thomas A.Langford (ed), Philosophy of Religion, The Macmillan company, 1962.
  62. Ayer, A.J, Language, Truth and Logic, Dover Publication, 1977.
  63. Dallal, Ahmad, Scirnce and the Quran. In Encyclopedia of the Quran,ed. Jane Dammen Mc Auliffe, General Editor, 2003.
  64. Flew, Antony, R.M. Hare, and Basil Mitchell, " Theology and Falsification", in Basil Mitchell (ed), The Philosophy of Religion, Oxford University press, 1971.
  65. Sarton, George, Introduction to the History of Science, ‌Baltimore. 1953.

 

دوره 18، شماره 34 - شماره پیاپی 34
دوفصلنامه علمی قرآن‌پژوهی خاورشناسان (به شماره ثبت 5086/ 124 در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) سال هجدهم، شماره 34، بهار و تابستان 1402ش
شهریور 1402
صفحه 317-342
  • تاریخ دریافت: 14 دی 1401
  • تاریخ بازنگری: 06 اسفند 1401
  • تاریخ پذیرش: 20 اردیبهشت 1402