بررسی دیدگاه‌ خاورشناسان درباره تکرار قصص قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

2 سیناوب

3 عضو انجمن علمی قرآن و مستشرقان حوزه علمیه، قم، ایران

4 دانشجوی دکتری گروه علوم آموزشی علوم قرآن و حدیث دانشکذه الهیات دانشگاه ایلام

10.22034/jqopv.2025.15315.1310

چکیده

از منظر خاورشناسان، تکرار قصه‌های قرآن نشانه‌ای از نبود انسجام و ساختار در سوره‌های قرآن تلقی شده است؛ در حالی‌ که از دیدگاه اندیشمندان مسلمان، این تکرار یکی از وجوه اعجاز بیانی قرآن محسوب می‌شود و در راستای کارکردهایی همچون فصاحت و بلاغت، اهداف هدایتی و تربیتی، تکمیل تصویرها، و نیز اعجاز و تحدّی قابل تبیین است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، ضمن بررسی شبهات مطرح‌شده درباره تکرار قصص قرآنی، به نقد دیدگاه خاورشناسان در این زمینه با تأکید بر هدفمندی سوره‌ها می‌پردازد. برای این منظور، آیاتی که موضوع این چالش هستند شناسایی شده و با تأمل در آراء مفسران و پژوهشگران قرآنی، حکمت تکرار قصه‌ها بررسی شده است. در همین راستا، داستان حضرت ابراهیم ـ که از جمله قصه‌های پرتکرار قرآن است ـ به‌عنوان دامنه‌ بحث انتخاب و تحلیل شده است. با بررسی غرض و سیاق آیات هر سوره و مقایسه آن با اهداف مختلف داستان در دیگر سوره‌ها، می‌توان دریافت که هدف اصلی تکرار قصه‌ها در قرآن، استفاده از آن‌ها متناسب با مقاصد خاص هر سوره است. داستان حضرت ابراهیم در زمان‌های مختلف بر پیامبر اکرم نازل شده و اهداف گوناگونی از جمله دعوت به توحید، هشدار به مشرکان از طریق ذکر سرنوشت اقوام پیشین، تسلای پیامبر، بیان اخبار امت‌های گذشته و استدلال علیه شرک را دنبال کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining and criticizing the views of Orientalists regarding the repetition of Qur'anic stories with an emphasis on the purposefulness of the surahs (centered on the story of Hazrat Ibrahim (pbuh))

نویسندگان [English]

  • seyed mohamad reza hoseininia 1
  • zahra rahmati 2
  • abbas karimi 3
  • khadijeh mahdianmehr 4
1 Corresponding Author, PhD in Quran and Hadith Sciences, Faculty of Theology and Islamic Knowledge, Ilam University, Ilam, Iran
2 sinaweb
3 Member of the Scientific Association of the Quran and Orientalists of the Seminary, Qom, Iran,
4 Ph.D. student, Department of Educational Sciences, Qur'anic and Hadith Sciences, Faculty of Theology, Ilam University
چکیده [English]

From the viewpoint of Orientalists, the repetition of stories in the Qur’an has often been cited as evidence of a lack of coherence and structural unity within its sūrahs. In contrast, Muslim scholars regard this repetition as one of the aspects of the Qur’an’s rhetorical miracle, serving functions such as eloquence and rhetorical effectiveness, guidance and moral instruction, completing narrative images, and demonstrating its miraculous and inimitable nature. This study, employing a descriptive-analytical method, investigates the doubts raised about the repetition of Qur’anic narratives and critiques Orientalist views in this regard, with an emphasis on the purposeful design of the sūrahs. For this purpose, verses that are the subject of this challenge are identified, and by reflecting on the views of classical and contemporary exegetes, the wisdom behind the repetition of stories is explored. In this context, the story of Prophet Abraham (AS) - one of the most frequently repeated narratives in the Qur’an - is selected and analyzed. Examining the purpose and context of the verses within each sūrah and comparing them with the diverse aims of the narrative in other sūrahs reveals that the primary objective of repeating stories in the Qur’an is to utilize them in alignment with the specific objectives of each sūrah. The story of Abraham (AS) was revealed to the Prophet Muhammad (PBUH) at different times, pursuing goals such as calling to monotheism, warning the polytheists by recounting the fate of past peoples, consoling the Prophet, relating the history of previous communities, and arguing against polytheism

کلیدواژه‌ها [English]

  • Orientalists
  • Repetition
  • Quranic Stories
  • Story of Abraham (PBUH)
  • Thematic Coherence

فهرست منابع

آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
اسدی، علی، «کارکردشناسی تکرار در قصه‌های قرآن با تأکید بر هدفمندی سوره‌ها در هدف (مطالعه موردی قصه قوم ثمود)»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های قرآنی، شماره 3، پاییز 1398.
ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، تونس: الدار التونسیه للنشر، 1984م.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، 1414ق.
اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف، بحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت: دارالفکر، 1420ق.
حداد، یوسف دره، القرآن و الکتاب: بیئة الکتابیة، بیروت: منشورات المکتبة البولسیه، ط. دوم، 1982م.
باصری، فاطمه، «واکاوی رابطۀ تکرار و بیان گزینشی قصص انبیاء با هدفمندی سور قرآنی (مطالعۀ موردی قصۀ حضرت نوح)»، مجله علمی-پژوهشی پژوهش دینی، شماره 44، بهار و تابستان 1401.
باصری، فاطمه و حاج عبدالباقی، مریم، «تناسب قصص قرآن با اغراض سوره‌ها با محوریت سوره ابراهیم»، فصلنامه الهیات، سال دوازدهم، شماره 49، زمستان 1398.
باقلانی، ابوبکر، اعجاز القرآن، تحقیق سید احمد صقر، مصر: دار المعارف، چاپ پنجم، 1997م.
بوکای، موریس، التوراة و الإنجیل و القرآن و العلم، بیروت: دارالکندی، ط. دوم، 1978م.
حسینی‌زاده، سید عبدالرسول و میرزینلی، سید فضل‌الله، «خوانش انتقادی شاخصه‌های عدم تناسب آیات قرآن از دیدگاه نولدکه»، قرآن‌پژوهی خاورشناسان، سال نوزدهم، شماره 36، صص 239–266.
حسینی، ابوالقاسم، مبانی هنری قصه‌های قرآن، تهران: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1377ش.
خامه‌گر، محمد، مجموعه کامل ساختار سوره‌های قرآن کریم، قم: آیه نور، چاپ پنجم، 1399ش.
خطیب، عبدالکریم، القصص القرآنی فی منطوقه و مفهومه، بیروت: دارالمعرفه، 1395ق.
همان، التفسیر القرآنی للقرآن، قاهره: دارالفکر العربی، 1967.
خلیلی، رقیه، «بررسی آرای تفسیری آیت‌الله جوادی آملی در نقد و تحلیل آرای مستشرقان در رابطه با خاستگاه قرآن»، مطالعات تفسیر تطبیقی، سال هفتم، شماره اول، 1401، صص 260–283.
خمینی، روح‌الله، آداب‌الصلاة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ هفتم، 1378ش.
داوری، احد و جلیلیان، حمید، «بررسی انتقادی دیدگاه فایرستون درباره مصداق ذبیح در قرآن»، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی، شماره پنجم، پاییز و زمستان 1400.
دائره‌المعارف قرآنی لیدن، لیدن: انتشارات بریل، 2000م.
ذهبی، محمد بن حسین، التفسیر و المفسرون، بیروت: دارالکتب الحدیثه، 2000م.
زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، قاهره: دارالفکر، 1943م.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1407ق.
سروش، عبدالکریم، بسط تجربه نبوی، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ دوم، 1379ش.
سلیمی، محمد، «بازتاب معارف کلامی در سوره بقره»، مطالعات تفسیری، سال 3، شماره 5، 1396ش.
سیوطی، جلال‌الدین، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالفکر، 1416ق.
شحاته، محمد، الإعجاز القصصی فی القرآن، قاهره: دارالکتب، 1983م.
شحرور، محمد، الکتاب و القرآن: قراءة معاصرة، بیروت: دارالساقی، 1990م.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی، چاپ پنجم، 1417ق.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دارالمعرفه، چاپ دوم، 1406ق.
طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ هشتم، 1390ش.
عزیزی، ابوالفضل، «درآمدی بر تبارشناسی نظریه وحی القایی عبدالکریم سروش»، فصلنامه معرفت کلامی، سال 9، شماره 32، 1390ش.
عرفان‌منش، امیر، «تحلیل نظریه زبان دین عبدالکریم سروش و نقد آن از منظر آیت‌الله جوادی آملی»، فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی کلامی، سال 7، شماره 28، 1397ش.
عسکری، سید مرتضی، نقش ائمه در احیای دین، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، چاپ بیست و یکم، 1388ش.
فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دارالفکر، 1401ق.
قائمی‌نیا، حمیدرضا، قرآن و نظریه‌های هرمنوتیک، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، 1391ش.
قزوینی، محسن، قصص القرآن و تأثیرها فی الأدب الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
کاکاخانی، عبدالکریم، ساختار و نظام درون‌سوره‌ای قرآن کریم، قم: نشر معارف، چاپ اول، 1392ش.
گلشنی، مهدی، قرآن و علم، تهران: طرح نو، چاپ دوم، 1378ش.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 1، تهران: انتشارات صدرا، چاپ بیست و پنجم، 1381ش.
مطهری، مرتضی، وحی و نبوت، تهران: انتشارات صدرا، چاپ نوزدهم، 1381ش.
مقدادی، محمدباقر، «واکاوی سازوکار هدایت در قرآن با رویکرد کلامی»، فصلنامه علمی تخصصی پژوهش‌های کلام اسلامی، دوره چهارم، شماره دوم، تابستان 1400ش.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ نهم، 1374ش.
میبدی، احمد بن محمد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371ش.
نصر، سید حسین، قلب اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: نشر علمی فرهنگی، 1384ش.
نولدکه، تئودور، تاریخ قرآن، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: نشر جامی، چاپ دوم، 1387ش.
هیکل، محمد حسین، حیاه محمد، بیروت: دارالمعرفه، 1980م.
Al-Tabari, M. I. (1992). Jami‘ al-bayan fi tafsir al-Qur’an. Dar al-Fikr.
Al-Zamakhshari, J. M. (2009). Al-Kashshaf ‘an Haqa’iq al-Tanzil (Vol. 1). Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. (Original work published 1134)
Bell, R. (1925). The Origin of Islam in Its Christian Environment. Macmillan.
Goldziher, I. (1902). Die Richtungen der islamischen Koranauslegung. Weimar.
Ibn Kathir, I. (1999). Tafsir al-Qur’an al-‘Azim. Dar al-Tayyibah. (Original work published 1373 AH)
Nicholson, R. (1930). A Literary History of the Arabs. Cambridge University Press.
Nöldeke, T. (2013). The History of the Quran (W. H. Behn, Trans.). Brill. (Original work published 1860)
Qutb, S. (1966). Fi Zilal al-Qur’an. Dar al-Shuruq.
Rahman, F. (1984). Major Themes of the Quran. University of Chicago Press.
Paret, R. (1957). W. Montgomery Watt: Muhammad at Mecca. Oxford 1953. Clarendon Press. XVI, 192 S. – 18 s. net. Der Islam, 32(1), 106–108. https://doi.org/10.1515/islam-1957-320105.