تحلیل انتقادی دیدگاه مستشرقان درباره مفهوم فرقان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه تبریز، دانشکده الهیات وعلوم اسلامی، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تبریز، ایران

10.22034/jqopv.2025.20264.1416

چکیده

مفهوم «فرقان» در قرآن کریم، به‌عنوان معیاری برای تمییز حق از باطل، و ارتباط آن با روزه ماه رمضان و روزه یوم کیپور یهودیت، از موضوعات چالش‌برانگیز در مطالعات تطبیقی ادیان است که توجه برخی مستشرقان و علمای اهل سنت را جلب کرده است. این پژوهش با روشی تبینی-تحلیلی، دیدگاه‌های مستشرقانی نظیر نولدکه، وات، کیس، بالدیک و مارگلیوث و برخی مفسران اهل سنت را درباره خاستگاه روزه اسلامی و پیوند آن با مفهوم «فرقان» نقد و ارزیابی کرده است. این دیدگاه‌ها اغلب با استناد به شباهت‌های ظاهری، روزه اسلامی را اقتباسی از آیین‌های یهودی یا مسیحی می‌دانند و «فرقان» را به نجات بنی‌اسرائیل یا پیروزی بدر مرتبط می‌سازند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که این برداشت‌ها از سه کاستی عمده رنج می‌برند: نخست، تحلیل ناقص و گزینشی منابع اسلامی، که منجر به نادیده گرفتن عمق تاریخی و دینی روزه در اسلام شده است؛ دوم، عدم توجه به تفاوت‌های بنیادین در اهداف و آیین‌های روزه‌داری میان ادیان ابراهیمی، به‌ویژه تفاوت تقوامحوری روزه اسلامی با توبه‌محوری یوم کیپور؛ و سوم، تفسیر محدود واژه «فرقان»، که در تفاسیر اسلامی نه‌تنها به نجات یا پیروزی، بلکه به معارف الهی، کتاب آسمانی و احکام شرعی نیز اطلاق می‌شود. این مطالعه با استناد به آیات قرآنی، روایات معتبر و تفاسیر کلاسیک، روزه ماه رمضان را به‌عنوان تکلیفی الهی با ریشه‌های عمیق در سنت‌های توحیدی معرفی می‌کند که با اصلاحات نظام‌مند در صدر اسلام، به عبادتی متمایز و متعالی تبدیل شده است. نتایج این پژوهش بر ضرورت بازنگری رویکردهای مستشرقان و توجه دقیق‌تر به متون و مفاهیم اسلامی برای فهم جایگاه والای روزه و «فرقان» در نظام معرفتی اسلام تأکید دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Analysis of Orientalists' Views on the Concept of Furqan

نویسندگان [English]

  • mohammad mahdavi 1
  • najibeh abbasi 2
1 Corresponding Author, Associate Professor, Department of Islamic Knowledge, Faculty of Theology, Tabriz University, Iran:
2 Master's Student, Tabriz University, Iran:
چکیده [English]

The concept of Furqan in the Noble Qur’an - as a criterion distinguishing truth from falsehood - and its connection to fasting in the month of Ramadan and the Jewish Yom Kippur fast constitute a contentious topic in comparative religious studies that has attracted the attention of various Orientalists and Sunni scholars. This study, employing an explanatory-analytical method, critiques and evaluates the views of Orientalists such as Nöldeke, Watt, Kees, Baldick, and Margoliouth, as well as certain Sunni exegetes, concerning the origins of Islamic fasting and its relationship to Furqan. These views often, based on superficial similarities, regard Islamic fasting as a borrowing from Jewish or Christian rituals, linking Furqan to the deliverance of the Israelites or the victory at Badr.
The findings reveal three major shortcomings in these interpretations: first, an incomplete and selective analysis of Islamic sources, which ignores the profound historical and religious depth of fasting in Islam; second, a failure to recognize the fundamental differences in the aims and rites of fasting among the Abrahamic religions, particularly the contrast between the piety-centered nature of Islamic fasting and the repentance-centered nature of Yom Kippur; and third, a narrow interpretation of the term Furqan, which in Islamic exegesis refers not only to deliverance or victory but also to divine knowledge, revealed scripture, and legal rulings. This study, grounded in Qur’anic verses, authentic traditions, and classical exegeses, presents Ramadan fasting as a divine obligation with deep roots in monotheistic traditions that, through systematic reforms in early Islam, became a distinctive and elevated form of worship. The results underscore the need to reassess Orientalist approaches and to engage Islamic texts and concepts more carefully to appreciate the exalted place of fasting and Furqan within the Islamic epistemic framework. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Furqan
  • fasting
  • Yom Kippur
  • Orientalists
  • Judaism
  • Islam
ابن اثیر جزرى، الکامل فی التاریخ ، بیروت: انتشارات دار الصادر، 1385 ق،  
ابن‏عطیه، عبدالحق بن غالب‏، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز ، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1422ق.
ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت‏: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1419 ق.
أبو الحسن القشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، المحقق: محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره: دار الحدیث، 1412ق.
ابواللیث، نصر بن محمد بن احمد سمرقندی بلخی، تفسیر القرآن الکریم. معروف به بحرالعلوم، یا تفسیر سمرقندی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
بروکلمان، کارل، تاریخ الشعوب الاسلامیة، نقله الی العربیة: نبیه أمین فارس و منیر البعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، الطبعة الخامسة، 1968.
بغوی، أبی محمد الحسین بن مسعود، معالم التنزیل، محمد عبدالله النمر، عثمان جعفرضمیریّة، سلیمان مسلم الحرس، الطبعة الاولی، 1409ق.
بن سلیمان، مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، 5جلد، بیروت: دار إحیاء التراث العربی چاپ اول، 1423ق.
بیضاوی، ناصرالدین ابی الخیر عبدالله بن عمر بن محمد الشیرازی، انوار التنزیل و أسرار التأویل، المحقق: محمد عبد الرحمن المرعشلی بیروت: دار إحیاء التراث العربی، الطبعةالأولى  1418ق.
جفری، آرتور، واژگان دخیل در قرآن مجید، مترجم: فریدون بدره ای، انتشارات توس، 1383 ش.
قرشی بنابی، علی اکبر، قاموس القرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ ششم،  1412 ق‌.
حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، محقق: محمدرضا حسینی جلالی، قم: 1416ق.
خمینی، سید مصطفی، کتاب الصوم، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، بی­تا.
دره حداد، یوسف، القرآن و الکتاب، أطوار الدعوة القرآنیة، بی نا، بی تا،
دورانت، ویل، تاریخ تمدن: عصر ایمان، ابوالقاسم طاهری، تهران: اقبال: فرانکلین، 1337ش.
زمخشرى، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
سمرقندى، نصر بن محمد، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم، بیروت: دار الفکر، چاپ اول، 1416ق.
شنقیطى، محمدامین‏، أضواء البیان فى إیضاح القرآن بالقرآن، بیروت‏: چاپ اول، 1427ق.
صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، فرهنگ اسلامى قم: چاپ دوم، 1406ق.
طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن‏، بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1390ق.
طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیرالقرآن­العظیم، اردن: دار الکتاب الثقافی، چاپ­اول، 2008 م.
طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، مصحح: رسولی، هاشم،  بیروت: دار المعرفة، 1408، ج۷، ص۲۵۲.
طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق.
طبری، محمد بن‌جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ اول، 1352ش.
طوسى، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، بی­تا.
عیاشى، محمد بن مسعود، التفسیر (تفسیر العیاشی)، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة،  چاپ اول، 1380ق.
فخر رازى، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق.
ماوردى، على بن محمد، النکت و العیون تفسیر الماوردى،– بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول، بی­تا.
نولدکه، تئودور، تاریخ القرآن، تعدیل فردریش شوالی، بیروت، موسسة کونراد-أدناور، الطبعة الاولی، 2004م.
Baldick, Julian,‘Asceticism’, EQ(Brill, Leiden – Boston 2023), vol.1
Bell, Richard, Introduction to the Qur’an, (Edinburg at The University Press, R & R Clark, 1953).
Böwering, Gerhard, ‘Prayer’, EQ )Brill, Leiden – Boston 2004), Vol.4
Geiger, Abraham, Judaism and Islam. A Prize Essay, translated by F. M. Young (Printed at The M.D.C.S.P.C.K. Press, and sold at their depository, Vepery, 1898).
Muir, Sir William, K.C.S.I, The Life of Mohammad from original sources, (A new and revised edition by T. H. Weir, B. D., M.R.A.S), Edinburgh: John grant, 31 George IV. Bridge, 1923
Tisdall, Rev. W. St. Clair, The Original Sources of The Quran,( Reprint of 1905 edition, New York: E .S. Gorham, 1911)
The 1901 Jewish Encyclopedia, ‘Mohammad’ https://www.studylight.org/encyclopedias/eng/tje/m/mahomet.html
Wagtendonk, Kees, ‘Fasting’, EQ, (Brill, Leiden – Boston 2002), Vol.2
Watt, W. Montgomery, Muhammad at Medina, (Oxford at The Clarendon Press, 1956).
Watt, W. Montgomery, Muhammad Prophet and Statesman, (1 th edn, Oxford University Press, 1961).