بررسی مقاله «حُبّ» در دایرة المعارف قرآن لیدن

هدایت شده, سعید; زمانی, محمدحسن; عباسی, مهدی; حمزه پور, محمد جواد

doi:10.22034/jqopv.2025.18252.1367

بررسی مقاله «حُبّ» در دایرة المعارف قرآن لیدن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری رشته قرآن و روانشناسی، جامعة المصطفی ص العالمیة، قم ، ایران، «نویسنده مسئول»

² دانشیار گروه مطالعات تطبیقی قرآن جامعة المصطفی ص العالمیة، قم، ایران

³ استادیار گروه روانشناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

⁴ . دانشجوی دکتری روانشناسی اسلامی موسسه علمی پژوهشی امام خمینی ره، قم، ایران

10.22034/jqopv.2025.18252.1367

چکیده

نوشتۀ حاضر به تحلیل و نقد مدخل «حبّ» (Love and Affection)، اثر خاورشناس فرانسوی دنیس گریل (Denis Gril) در دایرةالمعارف قرآن لیدن می‌پردازد. گریل محبت خداوند به انسان، محبت انسان به خدا و دیگر انسان‌ها و محبت میان زن و مرد را با کلیدواژگان «حَبّ» و «وُدّ» در قرآن بررسی کرده و خداوند متعال را منشأ و غایت محبت دانسته است؛ با این‌ حال، وی محبت را به دایرۀ مؤمنان محدود می‌کند. پژوهش حاضر، با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی-تحلیلی، در پی روشن‌ ساختن مراد خداوند از مفهوم محبت در قرآن و پاسخ به پرسش‌ها و شبهاتی است که ممکن است در مطالعۀ مدخل «حبّ» به ذهن مخاطبان خطور کند. از نقاط قوت مقالۀ گریل می‌توان به انتخاب دقیق کلیدواژگان، تلاش در گردآوری و دسته‌بندی آیات، پرهیز از دخالت‌دادن سنت و دیدگاه مفسران در تحلیل آیات، منشأ دانستن ارادۀ الهی در تحقق محبت، و تأکید بر لزوم سازگاری محبت با ایمان برای رسمیت‌یافتن آن اشاره کرد. با این‌ حال، مقاله از برخی کاستی‌ها نیز رنج می‌برد؛ از جمله، عدم رعایت انسجام منطقی، خروج از بحث، و نبودِ جمع‌بندی مشخص. در بُعد محتوایی نیز، بی‌توجهی به معنای لغوی «محبت» و «مودت»، فقدان تحلیل از معنای محبت در خداوند، نداشتن تصویری روشن از ارادۀ الهی در تحقق محبت، بی‌توجهی به مراتب محبت، معارض دانستن محبت انسان به خدا با محبت دنیا، و ادعای توجه اندک قرآن به محبت در روابط زن و مرد، از ضعف‌های مقاله به شمار می‌رود. پژوهش حاضر، با ارائۀ گزارشی ساختارمند از مقالۀ گریل، تبیین معنای لغوی کلیدواژگان، بررسی حقیقت محبت و ارادۀ الهی، تحلیل مراتب محبت، و تشریح جایگاه محبت در روابط زن و مرد، می‌کوشد تا کاستی‌های مقاله را برطرف کرده و آن را برای مخاطبان تکمیل کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن پژوهی خاورشناسان- مستشرقان

عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of the Entry “Love (Ḥubb)” in the Encyclopaedia of the Qurʾān (Leiden)

نویسندگان [English]

Saeid Hedayatshodeh ¹
Muhammad Hasan Zamani ²
Mahdy Abbasi ³
Mohammad Javad Hamzapour ⁴

¹ . Ph.D. Candidate in Quran and Psychology, Al-Mustafa International University, Qom, Iran, “Corresponding Author”

² . Associate Professor, Department of Comparative Quran Studies, Al-Mustafa International University, Qom, Iran;

³ Assistant Professor, Department of Islamic Psychology, Institute for Quranic and Hadith Research, Qom, Iran

⁴ . Ph.D. Candidate in Islamic Psychology, Imam Khomeini (RA) Research Institute, Qom, Iran;

چکیده [English]

This paper analyzes and critiques the entry “Love and Affection (Ḥubb)” by the French Orientalist Denis Gril in the Encyclopaedia of the Qurʾān (Leiden). Gril examines God’s love for humans, human love for God and others, and love between men and women through the Qur’anic keywords ḥubb and wudd, identifying God as the source and ultimate goal of love. However, he confines love to the circle of believers. Using library resources and a descriptive-analytical method, this study seeks to clarify the Qur’anic concept of love and address questions and ambiguities that may arise for readers of Gril’s entry. Among the strengths of Gril’s article are the precise selection of keywords, efforts to collect and categorize relevant verses, avoidance of incorporating tradition or exegetical opinions into his analysis, attributing the realization of love to divine will, and emphasizing the necessity of aligning love with faith for its validity. However, the article suffers from several weaknesses, including a lack of logical coherence, digressions, and the absence of a clear conclusion. Content-wise, it overlooks the lexical meanings of maḥabbah (love) and mawaddah (affection), lacks an analysis of the concept of love in God, fails to provide a clear picture of divine will in the realization of love, neglects the hierarchical levels of love, wrongly contrasts human love for God with love for the world, and claims that the Qur’an pays little attention to love in spousal relationships. This study, through a structured report on Gril’s article, an explanation of the lexical meanings of key terms, an exploration of the nature of love and divine will, an analysis of the levels of love, and a clarification of the role of love in spousal relationships, aims to address the article’s shortcomings and provide a more comprehensive understanding for its readers.

کلیدواژه‌ها [English]

Leiden Encyclopedia of the Qur'an
Dennis Greil
Hobb؛Orientalists
Mavadat

مراجع

فهرست منابع
1. قرآن کریم، ترجمه: مکارم شیرازی، ناصر، قم: دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۳ش.
  ۲. ابن‌سینا، محمدبن‌عبدالله، قم: بوستان کتاب، اشارات و تنبیهات، ۱۳۸۱ش.
  ۳. ـــــــــــــــــــــــــــــ، تهران: مرکزی، رسائل ابن‌سینا، ۱۳۶۰ش.
  ۴. ابن‌فارس، احمد بن فارس، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، معجم مقاییس اللغة، ۱۴۰۴ق.
  ۵. اسماعیلی، سید محمد، روحی، رحمت‌الله، «آثار اعتقاد به مالکیت خدا در زندگی انسان از منظر قرآن کریم»، فصل‌نامه قرآن و علوم اجتماعی، ۱۴۰۲ش: ۱۲، ۹-۳۳.
  ۶. امیری، تورج، «تحول مفهوم عشق و محبت در عرفان‌اسلامی»، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی، ۱۴۰۲ش: انتشار آنلاین.
  ۷. برقى، احمد بن محمد، قم: دارالکتب‌الاسلامیه، المحاسن، ۱۳۷۱ش.
  ۸. تمیمی‌آمدی، عبدالواحد بن ‌محمد، مصحح: مصطفی‌درایتی، قم: دفتر تبلیغات‏ اسلامی، تصنیف غررالحکم، ۱۳۶۶ش.
  ۹. جرجانی، علی بن محمد، قم: منشورات الشریف الرضیّ، شرح المواقف، ۱۴۱۲ق.
  ۱۰. رضایی اصفهانی، محمد علی، بوعذار، هیثم، «بررسی مقاله قرآن و علم دایرة المعارف الیورلیمن»، قرآن‌پژوهی خاورشناسان، ۱۳۹۹ش.
  ۱۱. رضایی اصفهانی، محمد علی، «بررسی دایره المعارف قرآن لایدن»، قرآن‌پژوهی خاورشناسان، ۱۳۸۵ش.
  ۱۲. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، قم: دارالقلم، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق.
  ۱۳. سبحانی تبریزی، جعفر، قم: مؤسسه الامام الصادق علیه السلام، الاهیات، ۱۴۱۳ق.
  ۱۴. سهروردی، یحیی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، حکمة الاشراق، ۱۳۹۲ش.
  ۱۵. شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، بیروت: دارالمعرفة، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق.
  ۱۶. صدوق، ابن بابویه، محمدبن علی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، مَن لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق.
  ۱۷. طباطبایی، محمدحسین، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، نهایة‌الحکمة، ۱۴۱۶ق.
  ۱۸. طبرسی، فضل ‌بن‌حسن، تهران: ناصرخسرو، مجمع البیان لعلوم القرآن، ۱۳۷۲ش.
  ۱۹. عبداللهی عابد، صمد، حمزه‌پور، ناصر، مقدم متقی، امیر، «تسامح و تساهل در ترجمه قرآن کریم»، دو فصلنامه مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم، ۱۴۰۰ش: ۹، ۱۶۵-۱۹۴.
  ۲۰. عسکری، حسن بن عبدالله، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، الفروق فى اللغة، ۱۴۰۰ق.
  ۲۱. فراهیدی، خلیل بن احمد، قم: هجرت، العین، ۱۴۰۹ق.
  ۲۲. فیومی، احمدبن محمد، قم: دارالهجرة، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، ۱۴۱۴ق.
  ۲۳. دنیس گریل، ترجمه: خندق‌آبادی، حسین، تهران: حکمت، دایره المعارف قرآن لیدن، ج۲، ۱۴۴۳ق.
  ۲۴. محمود غراب، محمود، دمشق: دارالکاتب العربی، الحب و المحبة‌الإلهیة من کلام‌الشیخ الأکبر، ۱۴۱۴ق.
  ۲۵. مصباح یزدی، محمدتقی، قم: سازمان تبلیغات اسلامی، آموزش فلسفه، ۱۳۶۶ش.
  ۲۶. مصطفوی، حسن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش‏.
  ۲۷. محمدی، مقصود، «عشق درونمایه نظام هستی در حکمت متعالیه»، خردنامه صدرا، ۱۳۹۲ش: ۷۲، ۲۱-۳۰.
  ۲۸. موسوی خمینی، روح‌الله، مقرر: موسوی اردبیلی، عبدالغنی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تقریرات فلسفه امام خمینی(قدس سره)، ۱۳۸۱ش.
  ۲۹. ـــــــــــــــــ، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، الطلب و الاراده، ۱۴۲۱ق.
  ۳۰. نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، قم: مؤسسة آل‌البیت‌علیهم‌السلام، مستدرک‌الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق.
  ۳۱. هدایت‌شده، سعید، مدل مفهومی «مودت» و «رحمت» در روابط همسران بر اساس منابع اسلامی و مقایسه آن با مفاهیم مرتبط در دانش روانشناسی، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۴۰۰ش.
  ۳۲. saphirnews. com، اخبار سفیر، کلارا مورنر، ۲۰۱۹م.
  ۳۳. www. iremam. cnrs. fr، اریمام، ذیل عنوان دنیس گریل.
2. Jane Dammen McAuliffe. “Love and Affection”. Encyclopaedia of the Qurān. Brill, Leiden–Boston–Köln. 3. 2003.
35. Peterson, Ch. Selgman, M. E. P. Character Strengths and Virtues: A Handbook and Classification. oxford university press. 2004