نقد تحلیل زبان‌شناختی محمد ارکون از سوره فاتحه

بامری, یونس; ایماندار, حمید

doi:10.22034/jqopv.2025.18630.1377

نقد تحلیل زبان‌شناختی محمد ارکون از سوره فاتحه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ . مربی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایرانشهر و دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه شیراز، ایران، (نویسنده مسئول)

² استادیار گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه شیراز، ایران

10.22034/jqopv.2025.18630.1377

چکیده

محمد ارکون، از قرآن‌پژوهان نوگرای اسلامی، خواستار تجدیدنظر در تفاسیر سنتی قرآن و ارائه بینشی نو بر اساس مبانی و روش‌های مدرنیستی و زبان‌شناختی است. او در کتاب القرآن من التفسیر الموروث إلى تحلیل الخطاب الدینی با اصالت‌دهی به زبان، نقد عقل اسلامی، نفی حقیقت ثابت و ابدی قرآن، و انسانی‌سازی متن مقدس، تلاش کرده است تفسیری متفاوت از سوره‌های قرآن، ازجمله سوره مبارکه فاتحه، ارائه دهد. این پژوهش، با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به بررسی تفسیر زبان‌شناختی ارکون از این سوره پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که تحلیل وی، به‌دلیل نقص‌های اساسی در روش‌شناسی، تاریخ‌نگاری، ادبیات، و تفسیر، از کارایی لازم برخوردار نیست. وی در تفسیر خود، مفاهیم قرآنی را به‌صورت سطحی بررسی کرده و از روش‌های زبان‌شناختی به‌شیوه‌ای ساده‌انگارانه بهره برده است. ازاین‌رو، رویکرد جدید ارکون نتوانسته است دریچه‌ای نو به معارف قرآنی بگشاید یا معانی جدیدی فراتر از تفاسیر پیشین ارائه دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن پژوهی خاورشناسان- مستشرقان

عنوان مقاله [English]

A Critique of Mohammed Arkoun’s Linguistic Analysis of Sūrat al-Fātiḥah

نویسندگان [English]

younes Bamary ¹
Hamid Imandar ²

¹ . Instructor, Islamic Azad University, Iranshahr Unit, and Ph.D. Candidate in Quran and Hadith Sciences, Shiraz University, Iran;

² Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Faculty of Theology, Shiraz University,

چکیده [English]

Mohammed Arkoun, a modernist Islamic Qur’anic scholar, calls for a revision of traditional Qur’anic interpretations and the introduction of new insights based on modernist and linguistic foundations and methods. In his book The Qur’an: From Inherited Interpretation to the Analysis of Religious Discourse, by prioritizing language, critiquing Islamic reason, denying the fixed and eternal truth of the Qur’an, and humanizing the sacred text, he attempts to offer a different interpretation of Qur’anic surahs, including the blessed Sūrat al-Fātiḥah. This study, using a descriptive-analytical approach, examines Arkoun’s linguistic interpretation of this surah. The findings reveal that his analysis lacks the necessary effectiveness due to fundamental flaws in methodology, historiography, literature, and exegesis. In his interpretation, Arkoun superficially examines Qur’anic concepts and employs linguistic methods in an oversimplified manner. As a result, his new approach has failed to open a new window to Qur’anic knowledge or provide meanings beyond previous interpretations.

کلیدواژه‌ها [English]

The Qur’an
Sūrat al-Fātiḥah
Linguistics
New Reading
Mohammed Arkoun

مراجع

قرآنکریم.
ابن‌جزی، محمد بن أحمد. التسهیل لعلوم التنزیل. بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
ابن‌رستم، محمد زین العابدین. نظرات فی القراءة المعاصرة للقرآن الکریم فی دول المغرب العربی. بی‌جا، ۲۰۱۱م.
ابن‌عاشور، محمد طاهر. التحریر والتنویر. تونس: دار سحنون، بی‌تا.
ابن‌فارس، احمد القزوینی. مقاییس اللغة. بیروت: دارالفکر، ۱۹۷۹م.
ابن‌هشام، عبدالله بن یوسف. أوضح المسالک إلی ألفیة ابن‌مالک. بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
أبوحیان أندلسی، محمد بن یوسف. البحر المحیط. بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ق.
ابوزید، نصر حامد. التجدید والتحریم والتأویل بین المعرفة العلمیة والخوف من التفکیر. بیروت: المرکز الثقافی العربی، ۲۰۱۰م.
أبوموسی، محمد. خصائص التراکیب دراسة تحلیلیة لمسائل علم المعانی. قاهره: مکتبة وهبه، بی‌تا.
الاحمر، فیصل. معجم السیمیائیات. بیروت: الدار العربیة، ۲۰۱۰م.
ارکون، محمد. اسلام، الاخلاق والسیاسة. بیروت: دار انماء القومی، ۱۹۹۰م.
ــــــــــــ الف. الفکر الإسلامی قراءة علمیة. بیروت: مرکز الإنماء القومی، ۱۹۹۶م.
ــــــــــــ ب. تاریخیة الفکر العربی الاسلامی. بیروت: دار الإنماء القومی، ۱۹۹۶م.
ــــــــــــ. القرآن من التفسیر الموروث إلی تحلیل الخطاب الدینی. بیروت: دار الطلیعة، ۲۰۰۵م.
ــــــــــــ. تاریخ‌مندی اندیشه عربی اسلامی. ترجمه: رحیم حمداوی. تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۷ش.
ــــــــــــ. الفکر الاسلامی: نقد و اجتهاد. الجزائر: المؤسسة الوطنیة للکتاب، ۱۹۹۳م.

ــــــــــــ. الفکر الاصولی و استحاله التاصیل نحو تاریخ آخر للفکر الاسلامی. بیروت: دارالساقی، ۲۰۰۷م.
ــــــــــــ. قضایا فی نقد العقل الدینی: کیف نفهم الاسلام الیوم؟. بیروت: دارالطلیعه، ۱۹۹۸م.
ــــــــــــ. الاسلام، اوربا، الغرب. بی‌جا: دارالساقی، ۲۰۰۸م.
اکو، اومبرتو. السمیائیة وفلسفة اللغة. ترجمه: احمد صمعی. بی‌جا: المنظمة العربیة للترجمة، ۲۰۰۵م.
باقری، مهری. مقدمات زبان‌شناسی. بی‌جا: شرکت نشر قطره، ۱۳۹۸ش.
بخاری، محمد بن إسماعیل. صحیح بخاری. ۹ج. بی‌جا: دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
بستانی، قاسم و وحید سپه‌وند. «کاربرد روش‌های معناشناسی نوین در پژوهش‌های قرآنی». مطالعات قرآن و حدیث، سال پنجم، شماره ۱ (پیاپی ۹)، ۱۳۹۰ش.
بغورة، زواوی. الفلسفة واللغة. بیروت: دارالطلیعة، ۲۰۰۵م.
بنا، أحمد بن محمد. إتحاف فضلاء البشر بالقراءات الأربعة عشر. بیروت: دار عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
بوعود، أحمد. الظاهرة القرانیة عند محمد أرکون تحلیل ونقد. بی‌جا: منشورات الزمن، بی‌تا.
حامدی، سید منصف و سید مهدی اعتصامی. «تاثیرپذیری دکتر نصر حامد ابوزید از مستشرقان». قرآن‌پژوهی خاورشناسان، ۲(۲)، ۱۵۷-۱۹۲، ۱۳۸۶ش.
حسینی، سکینه و دیگران. «تحلیل آیات داستان نوح× با تکیه بر نظریۀ کنش گفتاری سرل». دوفصلنامه مطالعات سبک‌شناختی قرآن کریم، سال هشتم، شماره اول، ۲۶۴-۲۸۶، ۱۴۰۳ق.
خلجی، محمدمهدی. «متن نخستین متن دوم؛ گفتگو با محمد ارکون». دانشگاه انقلاب، ش۱۱۰، ۱۰۵-۱۱۴.
درویش، محی‌الدین. إعراب القرآن وبیانه. حمص: دارالإرشاد، ۱۴۱۵ق.
دوسری، منیره. القرآن وفضائلها. ریاض: دار ابن‌الجوزی، ۱۴۲۶ق.
دوسوسور، فردیناد. محاضرات فی علم اللسان العام. ترجمه: عبدالقادر قنینی. الدارالبیضاء: افریقا شرق، ۲۰۰۸م.
ربیعی، حامد. التعریف فی البلاغه العربیه. مکه: جامعه ام القری، ۱۴۰۹ق.

رضایی آدریانی، ابراهیم. «نقد دیدگاه محمد آرکون درباره زبان قرآن». نشریه قرآن‌پژوهی خاورشناسان، شماره ۲۱، ۹۱-۱۰۹، ۱۳۹۵ش.
زرکشی، محمد. البرهان. بیروت: دارالمعرف، ۱۳۹۱ق.
زکی‌زاده رنانی، علیرضا و بتول‌سادات اعتمادی. «نقد رویکرد ادبی محمد آرکون در تفسیر قرآن». نشریه قرآن‌پژوهی خاورشناسان، شماره ۲۴، ۷۷-۹۲، ۱۳۹۷ش.
زمخشری، جارالله. الکشاف. مصر: مکتبة مصر، بی‌تا.
سیدی، سیدحسین. «روش‌شناسی قرآن‌پژوهان معاصر؛ مطالعه موردی محمد ارکون». فصلنامه مطالعات ادبی متون اسلامی، ۵)۱۸(، ۹-۲۵، ۱۳۹۹ش.
سیوطی، عبدالرحمن. الإتقان. مصر: الهیئة المصریة العامه، ۱۳۹۴ق.
شکری، محمد و دیگران. «نقد و بررسی مبانی معرفت‌شناختی محمد آرکون درباره زبان قرآن». فصلنامه کلام اسلامی، ۲۹)۱۱۳(، ۳۳-۵۰، ۱۳۹۹ش.
شوکانی، محمد. إرشاد الفحول. بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۱۹ق.
صعیدی، عبدالمتعال. بغیة الإیضاح لتلخیص المفتاح فی علوم البلاغة. قاهره: مکتبة الآداب، ۱۴۲۶ق.
الطاوس، غضابنة. الخطاب الدینی عند محمد أرکون من خلال مشروعه الفکری. قسنطینه: جامعة منتوری، ۲۰۱۱م.
طباطبائی، سیدمحمدحسین. قرآن در اسلام. مصحح: رضا ستوده. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۰ش.
طبری، محمد. جامع البیان. بی‌جا: دار هجر، بی‌تا.
طعان، أحمد. العلمانیون والقرآن الکریم. بی‌جا: دار ابن‌حزم، ۱۴۲۸ق.
عباقی، حسن. القرآن الکریم والقراءة الحدیثة. بی‌جا: دار صفحات، ۲۰۰۹م.
عبدالرحمن، طه. روح الحداثة المدخل إلی تأسیس الحداثة الاسلامیه. بی‌جا، بی‌تا.
عونی، حامد. المنهاج الواضح للبلاغة. مصر: المکتبة الأزهریة، بی‌تا.
غلایینی، مصطفی. جامع الدروس العربیة. بی‌جا: المکتبة العصریة صیدا، ۱۴۱۴ق.
فخررازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. مفاتیح الغیب. بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
فطوم، مراد. التلقی فی النقد العربی فی القرن الرابع الهجری. دمشق: منشورات الهیئة العامة، ۲۰۱۳ق.
فوکو، میشل. معرفت و قدرت. تهران: هرمس، ۱۳۷۸ش.
فهیم، حسین. قصة الأنثروبولوجیا فصول فی تاریخ علم الانسان. الکویت: عالم المعرفة، بی‌تا.
قاری، حسان. «أنسنة الوحی: دراسة نقدیة». مجلة جامعة دمشق للعلوم الاقتصادیة والقانونیة، دمشق، ۲۰۱۰م.
قاسمی، محمد. محاسن التأویل. بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.
کریمی، محمود و دیگران. «تحلیل زبان‌شناختی از آیات پایانی سوره مبارکه حمد». دوفصلنامه علمی پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، ۱۱(۲۱)، ۵۹-۸۰، ۱۴۰۱ش.
لالاند، اندریه. موسوعة لالاند الفلسفیة. ۳ج. بی‌جا: منشورات عویدات، بی‌تا.
مسلم، ابن‌الحجاج. المسند الصحیح. ۵ج. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
مناقب، سیدمصطفی و عبدالله محرابی. «بررسی امکان جمع بین مبانی معرفتی قرآن و اصول هرمنوتیک فلسفی». الهیات تطبیقی، ۷(۱۵)، ۱۳۷-۱۵۲، ۱۳۹۵ش.
منهاجی، مجید و مهدی ساداتی‌نژاد. «بررسی و تحلیل تأثیر و کاربست رویکردهای غربی در خوانش متن دینی در اندیشه‌ی محمد ارکون». فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، ۲۱(۷۸)، ۱۱۴-۱۴۰، ۱۴۰۰ش.
مومن، احمد. اللسانیات: النشأة والتطور. الجزائر: دیوان المطبوعات الجامعیة، ۲۰۰۵م.
میدانی، عبدالرحمن. البلاغة العربیة. دمشق: دارالقلم، ۱۴۱۶ق.
مبارک، وحید. «مطالعه‌ی کارکردها و فرانقش‌های تجربی و متنی سوره‌ی حمد». پژوهشنامۀ متون ادبی، شماره ۱، ۱۴۹-۱۶۰، ۱۳۹۵ش.
نجار، عبدالمجید. القراءة الجدیدة للنص الدینی. بی‌جا: دارالرایة، ۲۰۰۶م.
وارد، گلن. پست‌مدرنیسم. تهران: نشر ماهی، ۱۳۹۳ش.
واعظی، احمد. نظریه تفسیر متن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۰ش.
هاشمی، أحمد. جواهر البلاغة. بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
یعقوبی، روح‌الله و عالیه کردزعفرانلو کامبوزیا. «تحلیل زبان‌شناختی واژه‌های حمد و شکر در آیات قرآن کریم». فصلنامه پژوهش‌های ادبی ـ قرآنی، سال ششم، شماره ۱، ۱۳۹۷ش.
Gerrans, Sam. The Qur'an: A Complete Revelation. Third Edition, 2022.