تحلیل انتقادی معراج پیامبر ص از دیدگاه خاورشناسان

فرضی, محمدباقر; علوی مهر, حسین

doi:10.22034/jqopv.2025.15419.1312

تحلیل انتقادی معراج پیامبر ص از دیدگاه خاورشناسان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار و عضو هیات علمی گروه قرآن و حدیث، پژوهشگاه بین المللی جامعة المصطفی ص العالمیة، قم، ایران؛ «نویسنده مسئول»

² استاد تمام و عضو هیات علمی گروه قرآن و حدیث، جامعة المصطفی ص العالمیة، قم- ایران

10.22034/jqopv.2025.15419.1312

چکیده

مسئله معراج از معجزات حضرت محمد| و از حقایق مهم عصر نزول است که در قرآن کریم از ابعاد مختلف مورد تحلیل قرار گرفته است. بررسی و تحلیل رویکرد خاورشناسان نسبت به معراج پیامبر| موضوعی جدید و محوری در این پژوهش است. در این مقاله، با هدف دفاع از حریم وحیانی قرآن و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و استناد به منابع علمی، تلاش شده است به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که رویکردهای خاورشناسان درباره معراج چگونه بوده و چه نقدهایی بر آن‌ها وارد است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که برخی از خاورشناسان، از جمله جان دیون پورت و کونستان ویرژیل گیورگیو، با رویکردی واقع‌بینانه و مبتنی بر قرآن، صعود جسمانی و روحانی پیامبر اکرم| را پذیرفته‌اند. در مقابل، گروهی دیگر مانند گوستاو لوبون و کارا دو وو، معراج را انکار و تکذیب کرده‌اند. همچنین، برخی محققان مانند مایکل سلز در صحت معراج قرآنی تشکیک وارد کرده‌اند. افزون بر این، گروهی دیگر با پذیرش اصل معراج، آن را با نگرش‌های گوناگون تفسیر کرده‌اند. بر اساس این رویکرد، افرادی مانند آنه ماری شیمل، معراج را پذیرفته اما آن را صرفاً روحانی دانسته‌اند، و برخی دیگر مانند کارن آرمسترانگ، آن را به تجربه‌ای دینی تعبیر کرده‌اند. در مجموع، تمامی این رویکردها – جز دیدگاه نخست – با ظواهر آیات قرآن ناسازگارند، زیرا شواهد قرآنی و قرائن متعدد دیگر، بر جسمانی بودن این سیر دلالت دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

قرآن پژوهی خاورشناسان- مستشرقان

عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of the Prophet’s Ascension (Miʿrāj) from the Perspective of Orientalists

نویسندگان [English]

mohammad bagher farzi ¹
Hossein Alavi Mehr ²

¹ . Assistant Professor and Faculty Member, Department of Quran and Hadith, International Research Institute of Al-Mustafa International University, Qom, Iran; “Corresponding Author”

² . Full Professor and Faculty Member, Department of Quran and Hadith, Al-Mustafa International University, Qom, Iran;

چکیده [English]

The event of the Miʿrāj (ascension) is one of the miracles of the Prophet Mohammad (peace be upon him) and a significant reality of the era of revelation, analyzed in the Qur’an from various dimensions. The examination and analysis of Orientalists’ approaches to the Prophet’s Miʿrāj is a new and central topic in this study. This article, aiming to defend the divine sanctity of the Qur’an and using a descriptive-analytical method along with references to scholarly sources, seeks to answer the fundamental question: What have been the approaches of Orientalists regarding the Miʿrāj, and what critiques can be made of them? The findings reveal that some Orientalists, such as John Davenport and Constantin Virgil Gheorghiu, have adopted a realistic and Qur’an-based approach, accepting both the physical and spiritual ascension of the Prophet. In contrast, others like Gustave Le Bon and Carra de Vaux have denied and rejected the Miʿrāj. Additionally, some scholars, such as Michael Sells, have cast doubt on the authenticity of the Qur’anic Miʿrāj. Furthermore, another group, while accepting the principle of the Miʿrāj, has interpreted it through various perspectives. For instance, Annemarie Schimmel accepted the Miʿrāj but considered it purely spiritual, while others like Karen Armstrong interpreted it as a religious experience. Overall, all these approaches—except the first—are inconsistent with the apparent meanings of the Qur’anic verses, as Qur’anic evidence and numerous other indications point to the physical nature of this journey.

کلیدواژه‌ها [English]

The Prophet
Miʿrāj (Ascension)
the Prophet’s Ascension
Sūrat al-Isrāʾ
Orientalists

مراجع

فهرست منابع
1. آلیگیری، دانته، کمدی الهی، مترجم محسن نیکبخت، تهران: کتاب پارسه، چ دوم، 1387ش.
2. ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ چهارم، 1367ش.
3. ابن‌بابویه، محمد بن علی، الأمالی (للصدوق)، تهران: کتابچی، چ ششم، 1376ش.
4. ابن‌بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری، چ اول، 1385ش.
5. ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دار الکتاب العربی، چ اول، 1422ق.
6. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ اول، 1408ق.
7. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چ سوم، 1414ق.
8. ابن‌میمون، دلالة الحائرین، بی جا: مکتبة الثقافة الدینیة، 1972م.
9. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چ اول، 1419ق.
10. ابوزهره، محمد، خاتم النبیین صلى الله علیه و آله و سلم، قاهره: دار الفکر العربی، 1425ق.
11. ابوحمزه ثمالی، ثابت بن دینار، تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دار المفید، چ اول، 1420ق.
12. استرآبادی، احمد بن تاج الدین، آثار احمدی: تاریخ زندگانی پیامبر اسلام و ائمه اطهار^، تهران: میراث مکتوب، چ اول، 1374ش.
13. ایزدپور، محمدرضا، معراج پیامبر| در دیدگاه عقل و وحی و آثار تربیتی آن، فرهنگ کوثر، شماره 68، 1385ش، صص 46-51.
14. آرمسترانگ، کارن، زندگی‌نامه پیامبر اسلام، مترجم کیانوش حکمتی، تهران: حکمت، 1386ش.
15. بغوی، حسین بن مسعود، تفسیر البغوی المسمى معالم التنزیل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ اول، 1420ق.
16. بوکای، موریس، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌الله دبیر، قم: نشر فرهنگ اسلامی، چ هفتم، 1376ش.
17. بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، بیروت: دار الکتب العلمیة، چ اول، 1405ق.
18. تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد الشریف الرضی، قم: چ اول، 1409ق.
19. ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان المعروف بتفسیر الثعلبی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ اول، 1422ق.
20. حاجیانی دشتی، عباس، معراج پیامبر در قرآن و احادیث، قم: موعود اسلام، 1390ش.
21. خازن، علی بن محمد، تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چ اول، 1415ق.
22. خالدی، صلاح عبدالفتاح، القرآن و نقض مطاعن الرهبان، دمشق – بیروت: دارالقلم و دار الشامیه، ط اولی، 1428ق.
23. خطیب شربینی، محمد بن احمد، تفسیر الخطیب الشربینی المسمى السراج المنیر، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چ اول، 1425ق.
24. خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم (مصطفی خمینی)، 5 جلد، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چ اول، 1418ق.
25. ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت: دار الکتاب العربی، چ دوم، 1409ق.
26. رضایی اصفهانی، محمدعلی، منطق تفسیر قرآن، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی|، 1393ش.
27. رضایی هفتادر، حسن، معصومه فاطمی، سیده، بررسی پژوهش مایکل سلز درباره «معراج»، قرآن‌پژوهی خاورشناسان، 7(13)، 87-104، 1391ش.
28. زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق: دار الفکر، چ دوم، 1411ق.
29. سبحانی تبریزی، جعفر، مفاهیم القرآن، قم: مؤسسة الإمام الصادق ×، چ چهارم، 1421ق.
30. -----، منشور جاوید، قم: مؤسسه امام صادق، چ اول، 1375ش.
31. شنقیطی، محمدامین، أضواء البیان فی إیضاح القرآن بالقرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چ اول، 1427ق.
32. شوکانی، محمد، فتح القدیر، دمشق: دار ابن کثیر، چ اول، 1414ق.
33. شیروانی، علی، تحریر اصول فقه، قم: انتشارات دارالعلم، چ دوم، 1385ش.
34. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، قم: بیدار، چ دوم، 1361ش.
35. صدیق‌حسن‌خان، محمدصدیق، فتح البیان فی مقاصد القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چ اول، 1420ق.
36. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چ دوم، 1390ش.
37. طبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم (الطبرانی)، اردن – اربد: دار الکتاب الثقافی، چ اول، 2008م.
38. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو، چ اول، 1372ش.
39. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الطبری)، بیروت: دار المعرفة، چ اول، 1412ق.
40. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ اول، بی‌تا.
41. عبدالفادی، هل القرآن معصوم، کتب و مقالات مرکز الکلمة المسیحی، (alkalema.net)، 2009م.
42. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ سوم، 1420ق.
43. فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: هجرت، چ دوم، 1409ق.
44. قرشی بنابی، علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، چ دوم، 1375ش.
45. قونوى، اسماعیل بن محمد، حاشیة القونوى على تفسیر الإمام البیضاوى و معه حاشیة ابن التمجید، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چ اول، 1422ق.
46. کارا دو وو، بارون، موجز دایرة المعارف الاسلامیه، مدخل براق، الشارقه: مرکز الشارقة للابداع الفکری، ط اولی، 1418ق.
47. کاشانى، فتح‏الله بن شکرالله، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: کتابفروشى اسلامیه، چ اول، بی‌تا.
48. گوستاو لوبون، تمدن اسلام و غرب، ترجمه سید محمد تقی فخر روحانی، طهران: چاپخانه علمی، چ سوم، 1318ش.
49. گیورگیو، محمد پیغمبری که از نو باید شناخت، مترجم ذبیح‌الله منصوری، تهران: زرین، چ نهم، 1380ش.
50. لوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران: مطبوعات علی اکبر اعلمی، 1334ش.
51. ماتریدى، محمد بن محمد، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى)، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چ اول، 1426ق.
52. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار^، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ اول، بی‌تا.
53. محمدی شاهرودی، عبدالعلی، پرتویی از معراج، تهران: اسوه، 1379ش.
54. مراغى، احمد مصطفى، تفسیر المراغى، بیروت: دار الفکر، چ اول، بی‌تا.
55. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم)، چ سوم، 1382ش.
56. معروف الحسنی، هاشم، سیرة المصطفى، مترجم ترقى جاه، حمید، تهران: حکمت، چ اول، 1412ق.
57. _____، سیرة المصطفى نظرة جدیدة، بیروت: دارالتعارف، 1416ق.
58. مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ اول، 1423ق.
59. مقریزى، تقى الدین، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت: دار الکتب العلمیة، چ اول، 1420ق.
60. مکارم شیرازی، ناصر، معراج - شق القمر - عبادت در قطبین، قم: نسل جوان، چ هشتم، 1371ش.
61. _____، پیام قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ نهم، 1386ش.
62. _____، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ اول، 1371ش.
63. _____، الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب×، چ اول، 1421ق.
64. مونسان، فاطمه، بررسی تطبیقی کمدی الهی دانته و قرآن کریم، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ علوم قرآنی گرایش اعجاز، دانشگاه شهید بهشتی، 1398ش.
65. نظام الاعرج، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چ اول، 1416ق.
66. وشنوه‏اى‏، محمد قوام، حیاة النبی و سیرته، قم: اسوه، چ دوم، 1424ق.
67. یوسفى غروى، محمد هادى، موسوعة التاریخ الإسلامی، قم: مجمع اندیشه اسلامى، چ اول، 1417ق.
68. مونتگمری وات، ویلیام، تاثیر اسلام در اروپا، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی، 1361ش.
69. Armstrong, Karen, Muhammad: A Prophet for Our Time, HarperCollins, 2006. (https://archive.org/details/B-001-000-904).
70. Davenport, John, An Apology for Mohammed and the Koran, London, 1882.
71. Schimmel, Annemarie, And Muhammad Is His Messenger, Lahore, 1987.
72. Sells, Michael, "Ascension", Encyclopaedia of the Qurʾān, Vol. 1, Leiden, Brill, 2001